لرزه خیزی و لرزه زمین ساخت منطقه قشم

از نظر زمین ساختی منطقه قشم جزئی از حاشیه جنوب شرقی ایالت زمین شناختی- زمین ساختی زاگرس را تشکیل داده است.چین خوردگی ها، شکستگی ها و گنبدهای نمکی از ساختارهای مهم تکتونیکی در جزیره قشم می باشند که درشکل ظاهری جزیره قشم تاثیر بسزایی داشته اند. چین خوردگی ها حاصل نیروهای تکتونیکی در فاز نهایی آلپی بوده که بجز تاقدیس گورزین که روند محوری شمال غربی- جنوب شرقی دارد، سایر تاقدیس ها روند تقریبی شرقی- غربی دارند. تنها ناودیس رخنمون یافته در جزیره قشم، ناودیس کوشا بوده که در فاصله تاقدیس های زیرانگ و گورزین قرار گرفته است.
مطالب چندانی درباره زمین‌لرزه‌های دوره پیش از اسلام در دست نیست و مقدار اندکی هم که درباره لرزه خیزی این منطقه در آن زمان می دانیم بر پایه گوه‌های باستانشناختی و چند گزارش تاریخی قدیمی استوار است.

زمین‌لرزه‌های تاریخی منطقه قشم (قبل از سال ۱۹۰۰ میلادی)

جزیره قشم در طول تاریخ بارها شاهد وقوع زمین‌لرزه‌هایی بوده است، بطوریکه بسیاری از مورخین، سیاحان، نویسندگان و افراد محلی در نوشته‌ها و گزارش های خود از آن ها نام برده اند. در بسیاری از موارد، این رویدادها بدلیل در دست نبودن جزئیات بیشتر بصورت بسیار کلی و ناقص ذکر شده اند.
زلزله‌های مهم تاریخی منطقه بشرح زیر بوده اند:

• زمین‌لرزه حدود ۷۳۶ هـ .ق ، جزیره قشم . به استناد لوح چوبی مسجد شیخ برخ روستای کوشه جزیره قشم … ، قدیمی ترین زلزله جزیره قشم که ثبت شده است رمضان سال ۷۳۶ هجری است. ترجمه نوشته لوح چوبی چنین است: “به تحقیق عمارت مذکور از آن تاریخ (سال ۲۴۴ هجری) تاروز ۲۶ ماه مبارک رمضان از سال ۷۳۶ پابرجا مانده است تا در آن روزگار …، بنا بر مشیت الهی زلزله عظیمی عروق و ریشه این زمین را به حرکت و جنبش درآورد که در اثر آن بنیان و ساختمان این مسجد شریف ویران گردیده” (نوربخش ۱۳۶۹)
• زمین‌لرزه ۱۳۳۵ م (۷۱۴ شمسی)،‌ جزیره قشم. حادثه زلزله در قشم (نوربخش ۱۳۶۹)
• زمین‌لرزه ۱۳۶۱ م،‌ جزیره قشم. زمین‌لرزه ای آسیب فراوان به جزیره قشم رساند. (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۴۸۳ م (۱۸ فوریه)، مکران باختری. در ۲۱ رمضان ۸۸۷/ ۳ نوامبر ۱۴۸۲، پیشلرزه‌هایی آغاز شد که سه ماه بعد در ۱۰ محرم ۸۸۸/ ۱۸ فوریه ۱۴۸۳ با زمین‌لرزه ویرانگری در تنگه هرمز به اوج خود رسید. در جرون زمین‌لرزه برخی ساختمان های بلند، مناره‌های مسجدها و بادگیرهای خانه‌ها را فرو انداخت و یا به آنها آسیب رساند. (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۴۸۳ م، تنگه هرمز. زمین‌لرزه احساس شده در جزیره هرمز و عمان (بربریان ۱۹۷۷)
   زمین‌لرزه ۱۴۹۷ م، هرمز. سراسر یک شهر در همسایگی هرمز، به احتمال زیاد گامبرون (بندرعباس)، به تمامی ویران شد و ساکنانش در زیر ویرانه‌ها جان باختند. (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
   زمین‌لرزه ۱۶۲۲ م ( ۴ اکتبر)، بندرعباس. زمین‌لرزه آسیب رسانی در بندر عباس و جزیره هرمز، خانه‌های بسیاری را ویران کرد و باعث فرو ریختن یک برج دژ شد. لرزه‌های پیاپی که به مدت دو روز می آمد بر آسیب ها افزود. (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
  زمین‌لرزه ۱۷۰۳ م ، قیس- هنگام. زمین‌لرزه ویرانگری به جزیره‌های قیس و هنگام آسیب رساند. (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۰۸۲ هـ . ش ،‌ قشم. حادثه زلزله در قشم (نوربخش ۱۳۶۹)
• زمین‌لرزه مارس ۱۸۲۹ م ،‌ جزیره قشم. بدون توضیح (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۸۸۳ م (۱۲۶۲ شمسی)،‌ قشم. حادثه زلزله در روستاهای قشم و خمیر (نوربخش، ۱۳۶۹)
• زمین‌لرزه ۱۸۸۴ م (۱۹مه) ،جزیره قشم. بدون توضیح (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۸۸۴ م ،جزیره قشم. زمین‌لرزه مخرب در بخش مرکزی جزیره (بربریان ۱۹۷۷)
• زمین‌لرزه ۱۸۸۵ م (ماه مه- ۱۳۰۳ هـ .ق) ،جزیره قشم. در ماه مه ۱۸۸۵ میلادی شبانه زلزله عظیمی جزیره قشم را لرزاند، پس از آن تعداد زیادی پسلرزه روی داد. جمع تلفات ۲۱۸ نفر می شود، آن زلزله در خود شهر قشم نبوده است (نوربخش، ۱۳۶۹).
• زمین‌لرزه (۱۸۹۷ م (۱۰ژانویه) ،جزیره قشم. بدون توضیح (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲)
• زمین‌لرزه ۱۸۹۸ م (۱۲۷۷ شمسی)،‌ قشم. زمین‌لرزه در شهر قشم (نوربخش ۱۳۶۹)
• زمین‌لرزه ۱۳۱۶ هـ .ق ، شهر قشم . در سنه ۱۳۱۶ (۱۴ ماه شعبان) مطابق ۱۸۹۸ شب دوشنبه مجددا زلزله عظیم دیگر شده و آن زلزله فقط انحصار به خود مدینه قشم داشت و تلفات مدینه قشم به ۷۵۰نفر رسید. عموم سکنه، خانه سنگی و گلین تبدیل به خانه چوبین نمودند(نوربخش۱۳۶۹)

در جدول (۲) فهرست زمین‌لرزه‌های تاریخی منطقه قشم آورده شده است. در بیان زلزله‌های تاریخی از کتاب تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران (آمبرسیز و ملویل ۱۹۸۲) استفاده شده است چرا که تاریخ زمین‌لرزه‌های تاریخی ذکر شده در این کتاب از استناد و قاطعیت زمانی بیشتری برخوردار می باشد. سایر گزارشها می تواند بعنوان ماخذی مستند برای اتفاقات، تلفات و خرابیهای باقیمانده ناشی از وقوع زلزله‌ها محسوب گردیده و مورد استفاده قرار گیرد.
در این جدول فهرست زمین‌لرزه‌های مهم منطقه با ذکر تاریخ وقوع، مختصات رومرکز (طول و عرض ‌جغرافیایی)، بزرگی(M)، شدت در کانون زلزله(Io)، فاصله رومرکز از شهر قشم (D بر حسب کیلومتر) و شدت اعمال شده به شهر قشم (ID) آورده شده است.
(شکل ۱۱) کانون این زمین‌لرزه‌ها را نشان می دهد.

جدول (۲): فهرست زمین‌لرزه‌های تاریخی جزیره قشم

در این جدول زلزله‌هایی که بزرگی آنها گزارش نشده است، ۵ فرض شده اند.

 

شکل (۱۱): کانون زمین‌لرزه‌های تاریخی روی داده در جزیره قشم

پیش از این تاریخ ، آخرین زمین‌لرزه‌های روی داده در منطقه مربوط به سال ۱۳۸۳ با بزرگی ۶/۲ و ۲/۳ و سال ۱۳۸۴ با بزرگی ۶/۳ بوده است.  مشخصات این زلزله‌ها در جدول ۲ و نقشه کانون آنها در (شکل ۱۰) آورده شده است.

جدول (۳): زمین‌لرزه‌های روی داده در جزیره قشم طی دو سال اخیر.

شکل (۱۲): کانون زمین‌لرزه‌های روی داده در جزیره قشم در سال ۲۰۰۴ میلادی.

گزارش زمین‌لرزه ۶/۹/۱۳۸۴ جزیره قشم (خلیج فارس)

در ساعت ۵۲: ۱۳ (به وقت محلی) زمین‌لرزه ای به بزرگی ML=5.6 در مقیاس محلی ریشتر در ۴۶ کیلومتری باختر شهر قشم در خلیج فارس و ۶۰ کیلومتری جنوب باختری بندرعباس به وقوع پیوست (شکل ۱). بزرگی این زمین‌لرزه براساس مقیاس امواج پیکری mb=6.0 برآورد شده است. این رویداد لرزه ای در ۱۳ ایستگاه شبکه ملی لرزه نگاری باندپهن پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ثبت شده است (شکل ۲). موج رقمی این زمین‌لرزه در وب سایت پژوهشگاه قرار گرفته است. براساس لرزه نگاشتهای ثبت شده موقعیت مکانی این رویداد در مختصات ‌جغرافیایی ۸۳/۲۶ درجه عرض شمالی و ۸۲/۵۵ درجه طول شرقی قرار می گیرد. تا ۲ روز پس از وقوع زمین‌لرزه اصلی بیش از ۴۰۰ پسلرزه که ۴۸ مورد از آن به دقت تعیین محل شده است (شکل ۳) و تاکنون بیش از ۲۰۰۰ پسلرزه در این منطقه رخ داده است که در شبکه ملی لرزه نگاری باندپهن پژوهشگاه ثبت شده است که ۸۹ مورد آن دارای بزرگای بیش از ۵/۲ می باشد (شکل ۴ و جدول ۱) بزرگترین پسلرزه آن دارای بزرگای mb=5.8 می باشد که در ساعت ۲۰ همان روز به وقوع پیوست. دراین زمین‌لرزه ۱۰ نفر کشته و بیش از ۱۰۰ نفر زخمی شده اند. زمین‌لرزه باعث تخریب ۱۲ روستا از جمله روستاهای تنبان، گوریان، گورزین، خالدین، دیرستان، کوشه، کاروان، توریان، تم سنتی، گریدان و زیرانگ شده است.